در این قسمت مولانا قبلا قول داده بود داستانی را بیاورد و به خوانندگان سفارش کرده بود که با دقت بیشتری بخوانید چون دارای نکات برجسته ای خواهد بود و قبل از اینکه بتفسیر اشعار بپر دازیم باید اول تیتر این قسمت را که میگوید ” تعریف کردن منادیان قاضی مفلسی را گرد شهر در باره اش یک تفسیر کوچک و آگاهانه ای بکنیم. کلمه تعریف کردن یعنی معرفی کردن و شناساندن. منادی کسی هست که ندا در میدهد و یا جار میزند. منادیان یعنی جارچیان. سابق بر این دستوراتی را که از امرا و حکام و پادشاهان صادر میشد و میخواستند بمردم برسد از طریق منادیان میرسانیدند. این منادیان دستور ها را میگرفتند و آنها را در کوچه و بازار جار میزدند و بگوش همه میرساندند. مفلس بمعنی آن تهی دستیست که حتی کمترین چیز از مادیات ندارد. قبلا گفته بودیم که مولانا این داستان را و داستانهائی را که میاورد از کتابهائیست که خودش آنها را قبلا خوانده و در حافظه اش مانده و بنا به مصلحت خودش تغیراتی در آنها میدهد و در مثنوی معنوی میگنجاند. شخصی هست بنام راهب اصفحانی, این راهب اصفهانی کتابی دارد بنام محاضرات این محاضرات از کلمه حضور داشتن است. او از علما و ادبا و دانشمندان بزرگ قرن چهارم حجریست. این راهب اصفهانی این داستان را در کتابش آورده. و مولانا از آنجا گرفته است. و حالا میخوانیم و تفسیر میکنیم.
586 بـود شـخصــی، مــفـلســی بـی خان و مـان مــانــده در زنـــدان و، بــنــدِ بــی امــان
بی خان و مان کلمه خان کوچک شده خانه است و مان بمعنای وسائل خانه. بند یعنی زندان و بی امان هم یعنی زندان ابد. شخصی که مفلس و بی چیز بود و خانمانی هم نداشت چون زندانی بود و حتی زندان ابد بود.
587 لــقـــمــۀ زنـدانــیــان خـــــوردی گِـــزاف بـر دلِ خــلـق از طـمــع چـون کوهِ قاف
گزاف دو معنی دارد یکی بیهودگی و یکی هم زیاده ازحد. هردو معنی در اینجا صادق است. کوه قاف یک کوه افسانه ای هست. در زمانهای خیلی قدیم میگفتند که یک کوه عظیمی دور تا دور کره زمین را احاطه کرده و هیچکس هم دسترسی باین کوه ندارد و سیمرغ افسانه ای هم در این کوه لانه دارد که عطار در منطق والطیر از آن مفصل صحبت میکند. در هر حال این شخص مفلس زندانی ابد تمام غذا های زندانیان را بگزاف و زیاده از حد میخورد. هم زندانیها خیلی از او ناراحت بودند که بر دل زندانیان سنگینی کوه قاف را داشت. یعنی وجود او را نمیتوانستند تحمل کنند. مثل این بود که وجود او در زندان مثل کوهی بآن سنگینی کوه قاف را بر دل این زندانیها گذاشته باشد.
588 زَهــره نَـه کس را کــه لـقــمـه نـان خـوَرد زآنــکِ آن لــقــمـــه رُبـــا گـــاوش بَرَد
هیچ کس جرأت نداشت که باین شخص مفلسِ زیاده خوار زندانی حرفی بزند و یا اعتراضی بکند. زهَره در اینجا یعنی جرأت. در ادب فارسی صفرا را زهَره میگویند و کیسه صفرا را میگویند زهره دان. لقمه ربااشاره بهمان مفلس زندانی زیاده خوار است که شکم باره و شکم پرور بود. گاوش برد یعنی بحیله برباید. این شین بعد از گاو به لقمه غذا بر میگردد. او نمیگذاشت که زندانیان غذای خودشان را بخورند.
589 هــر کـــه دوُر از دعـــوت رحـــمـــان بود او گـــدا چشــمســت اگـــر ســلطان بُوَد
دعوت یعنی بسوی خود خواندن. رحمان نام خداوند است. میگوید خداوند مردم را بسوی خودش فرا میخواند برای اینکه بآنها غذا بدهد. این غذای معنویست و نه غذای فیزیکی که یکی هر روز باید بخورد. هر کس که خداوند چنین دعوتی از او بعمل نیاورده باشد او گدا چشمست. چشمش مثل یک گدا دنبال مال مردم است و چشمش سیر نمیشود حتی اگر پادشاه هم باشد چشمش گداست. بسیار از کسان هستند که دارا هستند ولی از نظر سیرت گدا چشم هستند. و شاید شما در زندگی فعلی تان با آنها برخورد کرده باشید و حتی آنها را بشناسید. آنها همیشه چشمشان بمال دیگریست که چرا او از من بیشتر دارد و یا نبادا دارائی او از من جلو بزند. این واقعاً یک بیماری روانیست که آنها دارند. اینها نفس پرست شدند چون از غذای روحانی محروم شده اند و اگر معنویت داشتند احساس بسندگی و قناعت میکردند. سعدی میگوید :
چشم مرد طمع کار را یا قناعت پُر کند یا خاک گور
590 مـــر مــــروّت را نـــهــــاده زیــــرِ پـــــا گشــتـه زنـــدان دوزخــی زان نــان رُبا
آن زندانی پُر خورِ شکم باره اصلا مروّت ندارد و همه آن را بزیر پا نهاده است. برای همین بود که محیط این زندان جهنمی شده بود برای زندانیان و نمیتوانستند او را تحمل کنند.
591 گـــر گـــر یـــزی بـــر امــیـــدِ راحــــتی زان طـــرف هــم پـیشــت آیـد آفــتـــی
در مصراع اول کلمه راحتی بمعنی یک راحت است و ی آن ی وحدت است. در مصراع دوم آفتی هم همین طور یعنی یک آفتی. میگوید: اگر بامید یک آسایش و یک آسودگی بگوشه ای فرار بکنید که در امان باشید و در آنجا بمانید خیال نکنید که راحت خواهید بود. از یک سوی دیگر باز یک آفت و بلای دیگری بشما خواهد رسید. همانگونه که این زندانیان می پنداشتند که گوشه زندان برای آنها راحت است. ولی این لغمه ربا آنها را نا راحت میکرد و از دستش در عذاب بودند. پیام مولانا اینست که بیا و حقایق زندگی را قبول کن و بدان که راحتی مطلق وجود ندارد. بنیاد و اساس زندگی حکم میکند که راحتی مطلق وجود نداشته باشد. بنا براین زندگی را بطور نسبی قبول کن. بهمان اندازه که راحت هستی راضی باش و این رضایت زندگی تو را بیشتر و بیشتر راحت تر میکند. اصل آنست که راضی باشی.
592 هیـچ کُــنــجـی بــی دد و بــی دام نـیســـت جــز بـخــلوت گـــاه حــق آرام نـــیســت
دد یعنی حیوان وحشی و دام یعنی حیوان اهلی. میگوید این را بپذیر و قبول کن که هیچ زاویه ای در دنیا خالی از دد و دام نیست. بنابراین تو نمیتوانی در هیچ کجا آرام باشی بجز اینکه بروی و پناه ببری بخلوتگاه خداوند و اگر بآنجا پناه ببری آنوقت در آنجا نه دد و دامی هست و نه ناراحتی. در آنجا آرامش پیدا میکنی و این باین معنی نیست که بکنجی بخزی و انزوا اختیار کنی, در همین دل اجتماع که هستی پناه ببری بآستان خداوند.
593 کُـــنـــجِ زنـــدانِ جـــهـــانِ نـــا گـــزیـــر نیـِســت بی پــا مُزد و بـی دَ ق الـحصـیر
زندان جهان یعنی جهان زندان مانند. پا مزد یعنی اگر کسی با پای خودش امری را انجام داد و یا بدستور کسی بجائی رفت, لابد مزدی میگیرد این مزد را پا مزد میگویند. دق بمعنی کوبیدن دریست. الحصیر علاوه بر آن زیر اندازیکه با نی درست میکنند و زیر پا میاندازند یک معنی دیگری هم دارد که بمعنی زندان است. دق الحصیر یعنی ضربت و کوبیدنی که در زندان است. میگوید این زندان این دنیا که ما همه ناگزیر هستیم در آن زندگی کنیم و عمرمان را میگذرانیم مثل اینکه ما ها داریم طول این زندگی را با پا سیر میکنیم و این عمری که بما داده میشود مثل مزد پائیست که داریم در این دنیا جهت ادامه زندگی میزنیم.
594 والله ار ســـــــوراخِ مـــــوشـــی دَر روی مــبــتــلایِ گــربـه چــنــگــالــی شــوی
دَر رَوی یعنی از سوراخی بخواهی بگذری. مولانا قسم میخورد که فرض کنیم تو داری از دست این آدمهای این دنیا بسوراخ موشی پناه میاوری و بآن سوراخ میروی آن گربه گرسنه با چنگالهای تیزش دارد آنجا کشیک میدهد و تو را تنها نمیگذارد و منتظر توست. پس تو انتظار نداشته باش که در این دنیا تو براحتی مطلق دست پیدا کنی مگر اینکه تو بآن راحتی حق پناه ببری.
595 آدمــی را فــر بـــهـــی هســت از خــیــال گــر خــیــالاتش بُوَد صــاحــب جــمال
فربهی در اینجا معنی چاقی نمیدهد و بیشتر معنی توانائی میدهد. خیال بمعنی اندیشه است. صاحب جمال یعنی خیلی زیبا. میگوید اگر انسان اندیشه های خوب و زیبائی داشته باشد, نیرو و توانائی میگیرد مولانا میگوید خوب و بد زندگیت باندیشه ات بستگی دارد. اگر اندیشه خوب داشته باشی زندگیت بخوبی میگذرد و اگر اندیشه بدی داشته باشی زندگی بتو بد میگذراند. مولانا میگوید:
ای برادر تو همه انیشه ای مابقی را استخوان و ریشه ای
گر گل است اندیشه تو گلشنی گر بود خاری سزاوار گلخنی
596 ور خــیـــــالاتش نــمـــایــدنــا خـــو شــــی مـــی گـــدازدهـــمــچـو مــوم از آتشی
اگر یک شخصی اندیشه های زشت و بد داشته باشد, هرچیزی را که نگاه میکند و می بیند نا خوشایند ببیند. او بقول مولانا اگر یک شخصی نشان بدهد ناخوشیها را و زشتیها را, آنوقت این آدم مثل مومی که روی آتش ذوب میشود اوهم ذوب میشود. او تا آخر عمرش رنج میکشد و رنج میکشد تا بمیرد.
597 در مـــیـــان مـــآر و کــــژدم گــــر تــــرا بـــا خـــیــالات خـــوشـــان دارد خــدا
598 مـــار و کـــژدم مـــر تـــر ا مـــونس بُوَد کـان خــیــالــت کــیـــمــیــایِ مس بُوَد
در اینجا میگوید آدمهائی که در زندگی بر ما چیره میشوند و بما بد میکنند فرض کنید که اینها مثل مار و کژدم هستند. اگر که تو اندیشه ات را نیک بکنی و بآن پناهگاه خداوند پناه ببری می بینی که کم کم آن مار و عقرب هم برای تویارو مونس میشوند و با تو اُنس میگیرند برای اینکه این اندیشه نیک تویک کیمیائی هست که مس وجود تو را طلا میکند. این مار و کژدمی که اینجا ذکر میکند اینها آدمهای زشت سیرت هستند و آدمهای مار صفت و کژدم صفت هستند و آنهائی که تو مار صفت و کژدم صفت میبینی در باره آنها اندیشه بد مکن و بعدا خواهی دید که نه تنها این آدمها بتو نیش نمی زنند بلکه با تو یار و مونس هم میشوند. این همه میخواهند تو را نا راحت کنند و تو بخاطر اندیشه خوبیکه داری نا راحت نمیشوی پس آنها تو را بر تر از خودشان می بینند و یار و مونسِ تو میشوند. پس اگر میخواهید دنیایتان قشنگ و زیبا شود شما اندیشه تان را زیبا کنید. با اندیشه زشت شما نمیتوانید دنیا را زیبا ببینید.
599 صــبــر شیـرین از خــیـال خوش شدســت کـان خــیــالاتِ فَـــرج پــــیش آمــدست
میگویند که صبر تلخ است ولی بَرِ(میوه) شیرین دارد. یک درختی هست در جنگل ها که اسم این درخت صبر است و از تنه این درخت شیرآبه هائی بیرون میاید مثل سمغ که این سمغ را هم صبر میگویند و این تلخ ترین چیز در دنیاست. صبر هم خیلی تلخ است و خیلی آسان هم نیست که انسان در برابر مشکلات شکیبا باشد. تشبیه کرده و میگوید صبر اینقدر تلخ است مثل همان سمغی که از آن درخت صبر بیرون میاید ولی این خیالات نیک تو و اندیشه های نیک تو باین صبر میوه های شیرین میدهد. این صبر چه میوه ای دارد؟ این میوه شیرین گشایش در زندگیست. فرج یعنی گشایش. وقتیکه شما میشنوید بعضی از عالمین میگویند: الصبر مفتاحُ الفرج. مفتاح یعنی کلید. صبر کلید گشایش است, باید دید که چه دری را گشایش میکند, این صبر در خوشی را میگشاید
600 آن فَرَج آیـد ز ایــــمـــان در ضـــمـــیــــر ضــعــفِ ایــمــان، نــا امــیــدیّ و زَحیر
زحیر یعنی رنج و مشقت. آیا این فرج و گشایش برای همه میاید؟ نه, این گشایش برای هرکس که صبر بکند میاید و علاوه بر صبر کردن باید باور مند هم باشد. یعنی باید به یک مبدأ ای و یا یک وجود یکتائی یا خدائی باور داشته باشد. اگر آن باورمندی را داشته باشد آنوقت در صورتیکه صبر کند گشایش برایش پیش میاید. اما اگر که باور مندی نداشته باشد وبجای آن ضعف ایمان داشته باشد و یا نا باور باشد آنوقت برایش نا امیدی و زَحیر برایش پیش خواهد آمد. آنکس که نا باور است در حقیقت نا امید است.
601 صــبــر از ایــمــان بـِیــا بــد سَر کــلَــه حـــیـــثُ لاَ صــبــرَ فَــلا ایـــمـــانَ لَـه
صبر در اینجا تشبیه شده به سر. سَرکله یعنی تاج. همین طوریکه تاج بسر گذاشته میشود و به آن صاحب سر عزت و شرافت میدهد این صبر هم مثل تاجی هست بر سر صبر کننده که عزت و احترام و شأنش را زیاد میکند.مصراع دوم کلمه بکلمه معانی عربی آن: حیثَ یعنی جائی که. لا صبرَ یعنی صبر نیست. فلا یعنی پس نیست. ایمان یعنی باور مندی و لهُ یعنی برای او. جائیکه در وجود شخصی صبر نباشد در او ایمان هم نیست و یا کسیکه ایمان ندارد صبر هم ندارد. پس برای چنین کس بی صبر اصلا برای او گشایشی هم نیست.
602 گفت پــیـغـمــبــر : خــداش ایـمــان نـــداد هــر کــرا صــبــری نــبـــاشــد در نـهـاد
پیغمبر اسلام گفت (همه پیغمبران این را می گویند) و دیگر پیغمبران هم میگویند که هرکس در نهاد و سرشتش و یا در فلبش و نهادش صبر نباشد خداوند باو باورمندی نداده است. لذا اصل آن باورمندیست.
603 آن یــکـی در چشــم تــو بــاشـد چــومـار هــم وی انـدر چشــمِ آن دیــگــر ، نــگـار
آن یکی یعنی یک شخصی. هم وی یعنی همان شخص. نگار یعنی معشوق زیبا. میگوید یک شخصی ممکن است در نظر تو مثل مار باشد. همان شخص در نظر شخص دیگری محبوب بسیار زیبا باشد. پس اینطور نیست وقتیکه تو یکی را زشت و یا زیبا میبینی برای دیگران هم همین طور باشد. منظور مولانا اینست که داوری و قضاوت ما در باره چیزها و یا اشخاص, متأثر از نحوه نگریستن و اندیشه ماست و درک و فهم این مطلب بسیار مهم است. آنچه که ما قضاوت میکنیم از نظر روان شناسی دارای ضمینه های ذهنیست. ذمینه های فکری و اندیشه ای و روحی دارد. همه کسان و چیز ها بر حسب نحوه نگرش و نحوه دید و قضاوت توست و ممکن است در نظر تو نیک یا بد بنظر برسد. اگر میخواهی نیک بنظر برسند باید بروی و ریشه آن را نیک بکنی. این ریشه اندیشه تست باید بروی و اندیشه ات را نیک بکنی. زشت و زیبای مطلق وجود ندارد و اگر تو زشت می بینی بدان که اندیشه ات زشت است و باید بروی و انیشه ات را زیبا بکنی.
604 زانکِ در چشـمـت خـیـالِ کـفـرِ اوســـت وآن خـیــالِ مــؤ مــنـی در چشــمِ دوســت
زانکه یعنی برای اینکه. میگوید در هر کسی جلوه های کفر و ایمان و جلوه های خدا شناسی و خدا نشناسی را میتوان دید. بستگی باین دارد که تو چه اندیشه ای را دارا باشی. اندیشه تو ممکن است جوری باشد که تو بجنبه های منفی باو نگاه بکنی یعنی به نا باوریهای او نگاه بکنی از طرف دیگر ممکن است که به جنبه های مثبت او فکر بکنی برای اینکه در وجود هر کسی جنبه های مثبت و منفی وجود دارد. سرشت و ذات آدمیان اینطور هست. در سرشت ما هم امکان مثبت بودن هست و هم منفی بودن. سرشت ما جمع اضداد است و این دو ضد در وجود همه هست.
605 کآندرین یک شخص، هردو فـعـل اســت گــاه مـــاهـــی بــاشــد او و گــاه شَـســت
شست قلاب ماهیگیریست. میگوید در یک شخص دوتا عمل ضد و نقیض وجود دارد. گاهی آن شخص قلاب ماهی میشود و گاه خود ماهی. یا تو گاهی یک شخص را ماهی می بینی و یکی دیگر او را قلاب ماهیگیری می بیند. باید سعی کرد که جنبه های مثبت هر چیزی را نگاه کرد.
608 هــمــچـو گــاوی، نـیـمــۀ چَــپّـش ســیاه نـیــمــه دیــگــر سـپـــیــدِ هــمــچــو مــاه
بعضی گاوها اینطور هستند که یک طرف آنها سفید و طرف دیگرشان سیاه است. بعضی از اشخاص هستند که از سیاهی خوششان میاید و بعضی دیگر از سفیدی. این سفیدی و سیاهی هردو در وجود این گاو هست مثل اینکه دو ضد و متناقص در وجود همه هست. این تو هستی که سیاهی را میخواهی ببینی و یا سفیدی.
609 هــرکـه این نــیــمــه بــبــیــنــد، رد کـنــد هــر کــه آن نـیــمه بــبـیـنــد، کــدّ کـــنــد
کدّ کند یعنی کوشش میکند در بدست آوردنش. هرکس که طرف سیاه گاو را ببیند این گاو را نمی پسندد و هرکس طرف سفید گاو را ببیند این گاو را طلب میکند.
610 یـوســف اندر چشـمِ اِخـوان چـون سـتور هـم وی اندر چشــم یـعـقـوبی، چــو حُـو ر
ستور یعنی چهار پایان. یعقوب پدر یوسف بود. حور آن زنان و مردان بهشتی که درنهایت سپیدی پوست و غایت سیاهی چشم هستند و اینها نماد و سمبل نهایت زیبائی هستند. برادران یوسف او را زشت میدیدند در صورتیکه بچشم یعقوب پدرش از زیبائی و خوب روئی مثل حور بود.
611 از خـــیـــالِ بــد مــر او را زشــت دیــد چشــم فَــرع و چشــم اصــلی نــآ پــد یــد
چشم فرع همان چشم سر است و چشم اصلی چشم دل است. برادران یوسف فقط با چشم سرشان او را میدیدند که او را زشت میدیدند در حالیکه یوسف اصلاً زشت نبود. هم در عرفان و هم در روانشناسی این اصل هست که چشم سر متأثر از چشم دل است. اگر چشم اصلی خوب ببیند چشم فرعی هم کم کم شروع میکند بخوب دیدن.
612 چشــم ظـــاهــر ســـایــۀ آن چشـــم دان هــر چــه آن بـیـنـد ، بگردد ایــن بِــدان
چشم ظاهر همان چشم سر و یا فرعیست. سایه آن چشم, چشم باطن است. آن در مصراع دوم منظور چشم باطن است. این در اینجا اشاره است بچشم ظاهر. میگوید بدان و آگاه باش که این چشم سرت سایه چشم دل تو است. و بدان که هرچه چشم دلت ببیند کم کم چشم سرت هم خواهد دید
613 تـو مــکــانــی, اصــلِ تـو درلا مــکــان ایـن دکــان بــر بـنـد و بگَـــشا آن دکـان
تو مکانی یعنی تو یک موجود مکانی هستی. مکانی یعنی این دنیای خاکی. این دنیای خاکی ما هم زمان دارد و هم مکان. زمان هم مثل گذشته و حال و آینده دارد و با هم فرق میکنند. ولی آن عالم متا فیزیک و ماورالطبیعه نه مکانی دارد و نه زمانی. همه جا یک نواخت و یک جور است و یک دنیای یکسانیست. میگوید تو یک موجود مکانی هستی یعنی موجودی هستی که در این دنیای خاکی زیست میکنی. ولی اصل تو مال اینجا نیست. اصل تو متعلق به نا مکان است. یعنی جائی که مکان ندارد. میگوید دَرِ این دکانت را ببند و درآن دکان را باز کن. تو در این دنیا دکان باز کردی, در این دکان را ببند یعنی این دید حرص و آز و طمع و خشم و شهوت را ببند وآن در معنویت را باز کن.
614 شـش جهــت مـگــریـز, زیرا در جهات شِشــدره اســت و شِشـدَره مــاتســت مـات
شش جهت یعنی بالا, پائین, راست, چپ,جلو, و عقب. میگوید تو چرا مرتب در زندگیت جهت عوض میکنی مرتب در جهتهای مختلف قدم میزنی. مگریز و این طرف بان طرف فرار مکن, برای اینکه وقتی این کار میکنی یک عملِ ششدره است و عاقبت ششدره مات شدن است. ششدره اصطلاحیست برای آنان که تخته نرد بازی میکنند. هر طرفی که بازی میکند باید سعی کند که خانه های طرف مقابل را پُر کند که او نتواند مهره هایشرا آنجا بیاورد. وقتیکه این طرف آن خانه ها را پُر کرد میگویند آن طرف شش دره شده است و وقتی شش دره بشود باحتمال قوی خواهد باخت. منظور مولانا اینست که چرا مرتب اینور و آنور فرار میکنی عاقبت اینکار شش دره شدن است. تو فقط یک راه داری که از این راه میتوانی فرار بکنی و آن اینکه بحق پناه ببری و فقط میتوانی در پناه او تو آرامش داشته باشی.
