داستان جدید مولانا مربوط است به یک صوفیی که مسافر بود و وارد یک خانقاه شد و خرش را در طویله به خادم خانقاه سپرد. مولانا در چند داستان گذشته آورده بود که یک صوفی دیگری به یک خانقاه دیگری وارد شد و خرش را به خادم آن خانقاه که او هم از صوفیان بود سپرد و کلی بخادم سفارشها کرد که چگونه باو غذا بده و چگونه این خر راپذیرائی و تیمار کن تا خستگی راه از تنش بیرون رود. ولی غافل از این بود که نه صوفی خادم و نه صوفیان دیگر در خانقاه براستی صوفیان واقعی نبودند. در این داستان جدید هم که از داستان قبلی مجذاست و با آن ارتباطی ندارد, یک صوفی وارد خانقاهی میشود که صوفیان این خانقاه هم از صوفیان واقعی نبودند ولی صوفی مسافر هیچ اطلاعی از وضع آنها نداشت. حدف مولانا از این داستان جدید اینست که میخواهد بدنباله داستان گذشته که بذمّ تقلید و مقلد بودن بود این داستان را هم که تشریح کننده مضرات تقلید است بعنوان شاهد مطلب خودش و برای تأئید اینکه انسان نباید مقلد باشد و بر عکس باید محقق باشد میاورد. قبل از تفسیر باید خوانندگان توجه بکلمه سماع بکنند. کلمه سماع منظور رقص سماع صوفیان است و از سمع است یعنی شنیدن. این صوفیان در مجالس خودشان با دف و نی و تنبور و بخصوص با دف, بعضی وقتها با چند تا دف با هم میزدند و اینها بوجد و سرور میامدند نهایتاّ بپا میخواستند و برقص سماع مشغول میشدند. چون اول از آهنگ دف و تنبور و شنیدن آن بود و بعد برقص کردن میرسید, این رقص را سماع میگفتند. وقتی رقص سماع بپایان میرسید آنها خسته بودند و گرسنه هم شده بودند و لذا برای خودشان یک مهمانی ترتیب میدادند.ولی اغلب این صوفیان فقیر بودند و بر پا کردن مهمانی و خورد و خوراک در قدرت مالی آنها نبود. بعد از اینکه این صوفی مسافر رسید و الاغش را در طویله به خادم سپرد و بجمع صوفیا پیوست آن خادم با توافق بقیه صوفیان خر این مسافر تازه وارد را فروختند و با پول بدست آمده از فروش الاغ او وسائل سفره رنگین خود را براه انداختند و این موضوع را از این تازه وارد صاحب الاغ محفوظ نگه داشتند.
515 صــوفـــئــی در خــانـــقـــاه از رَه رسید مَـر کَــبِ خــود بُـــرد و در آخُـــر کشـــیــد
یک روز یک صوفی از راه رسید و مرکب خودش را برد و در آخُر خانقاه به خادم آنجا که او هم یکی از صوفیا ن بود داد.
516 آبـکش داد و عــلــف ، از دســت خـویش نَـه آنـچـنـان صوفی که ما گـفــتـیـم پـیش
پس از اینکه الاغش را در آخُر بست کمی آبش داد و مقداری هم علف بدست خودش به الاغش داد. این صوفی مثل صوفی قبلی نبود که الاغش را بسپارد بدست خادم آنجا و برود به بقیه صوفیان بپیوندد.
517 احــتــیــاطش کــرد از ســهــو و خـبـاط چـون قضـا آیــد چـه سـود اســت احـتــیاط؟
سهو بمعنی خطا و لغزش است. خباط بمعنی گیج بودن و حیران بودن است. اگر یک کسی ندانسته اشتباهی بکند, این را سهو میگویند. ولی یک زمانی یک نفر شک دارد که این کار درست است یا درست نیست و بالاخره آن کار را میکند. این سهو نیست. آن صوفی برای اینکه مبادا الاغش کم و کسری داشته باشد احتیاط کرد و بجای اینکه او را بخادم بسپارد خودش الاغش را تیمار کرد و در تهیه آنچه را که الاغ احتیاج داشت انجام داد. ولی وقتی قضا پیش میاید دیگر احتیاط کردن بی فایده است. قضا یعنی مشیت و اراده خداوند. این دست کسی نیست و در زندگی هر کسی پیش میاید. مولانا در جای دیگر میگوید
چون قضا آید نبینی غیر پوست دشمنان را باز نشناسی بدوست
اینست که قضا همیشه قوی تر از شخص و اراده اوست. این تقدیر است. در اصطلاح تصوف آمده است که همیشه تقدیر بر تدبیر غالب است. پیام مولانا در اینجا این است که شما مردم خیال نکنید که در زندگی میتوانید همیشه به تدبیر خود مغرور شوید و هر کاری را که برنامه نویسی کنید میتوانید انجام دهید و وقتیکه تقدیر بیاید آنوقت از دست شما خارج است.
518 صــوفــیــان تـقصـــیــر بودند و فــقـــیــر کـــادَ فــــقـــرُ اَن یـــعــیُ کُــفــرا یُــبــیـــر
تقصیر یعنی کوتاهی و منظور اینکه امکانات نداشتند. بیت دوم کلاً عربیست ومعنی کلمه به کلمه آن اینست, کادَ یعنی نزدیک است. فقرُ یعنی تهی دستی. اَن یعنی هرگاه. یعی یعنی در بگیرد. کُفر بمعنی گناه و یبیر یعنی هلاک کننده و نابود کننده. مولانا در این بیت میگوید: وقتی فقر کامل پیدا میشود آن شخص خیلی بگناه نزدیک میشود. فقر کامل چیزیست که شخص را بگناه نابود کننده و گناه هلاک کننده نزدیک میکند. این صوفیان هم فقیر بودند و دستشان کوتاه بود و بنا براین به کفر نزدیک شدند. آنها بخاطر فقرشان الاغ این صوفی از راه رسیده را فروختند و از پولیکه بدست آوردند بساط خورد و خوراک و جشن خود را براه کردند.
519 ای تــوانگـر، تـو که سـیـری هـیـن مَخند بــر کَــــژیِّ آن فـــقـــیـــرِ درد مــــنــــد
هین یعنی آگاه باش. کژی یعنی گمراهی. ای کسیکه تو سیر هستی و از گرسنگی و فقر خبری نداری از کاریکه فقیر میکند, گمراه شده بعلت فقرش خطائی ازش سر میزند از او ایرادی نگیر و باو مخند. عیب او را نگیر. مولانا میخواهد ریشه های اجتماعی و اقتصادی انحرافات و گمراهی هائی که در جامعه پیدا میشود توجه بدهد. بیشتر انحرافات در یک جامعه ریشه اقتصادی دارد.
520 از ســرِ تـــقصـــیـــر آن صـــوفی رَمــه خــر فــروشــی در گــر فــتــنــد آن هـــمه
از سر تقصیر یعنی بدلیل فقر و نداشتن امکانات. صوفی رمه یعنی گروه و دسته. این صوفیان بدلیل فقری که داشتند همه آنها تصمیم گرفتند که خر این صوفی تازه وارد را بفروش برسانند.
521 کــز ضـــرورت هســت ، مـرداری مـبـاح بس فســادی کــز ضــرورت شد صــلاح
ضرورت یعنی ناچاری. مردار یعنی حیوان مرده. مباح یعنی جایز. میگوید وقتیکه ضرورت پیش میاید و چاره دیگری وجود نداشته باشد خوردن یک حیوان مرده هم مجاز میشود. در حالت عادی خوردن حیوان مرده حرام است و نباید خورد. در مصراع دوم میگوید چقدر کارهای فساد هست که اگر ضرورت پیش بیاید اینها دیگر فساد نیست بلکه مصلحت است.
522 هـــم در آن دَم آن خــرک بـفــرو خـتـند لـــوت آوردنـــد و شــمــع افـــروخــتـــنــــد
در همان لحظه ای که تصمیم فروش خررا گرفتند فوری خر را فروختند و با پولیکه دریافت کرده بودند رفتند و مقداری گوشت و خوراکیهای دیگر خریدند و شمع افروختند و مجلس بزمی فراهم کردند. لوت یعنی غزای بسیار لذیذ.
523 وَلــــولــــه افـــتـــاد انــدر خـــانــــقـــه کـه امشــبـان ، لــوت و ســمــاعســت و شَرَه
ولوله یعنی شور و غوغا. که امشبان یعنی امشب. در خانقاه شور و ولوله افتاد وهمگی خوشحال خندان بودند که امشب غذای فراوان میخوریم و سماع هم میکنیم و پُر خوری هم میکنیم. شره در اصل یعنی طمع ولی در اینجا یعنی پُر خوری.
524 چـنـد ازین زنـبیل؟ وین دریــوزه چـنـد؟ چـنـد از ایـن صـبر و از این سـه روزه چند؟
از زنبیل منظور کشکول است. کشکول درست میشد از یک نوع میوه درشت بزرگ که داخل آن را خالی میکردند و دوتا زنجیر بدوطرف آن نسب میکردند و بدستشان آویزان میکردند و در کوچه بازار راه میافتادند و با صدای بلند شعر هائی میخواندند و هر کسی بآنها میرسید یک پولی بداخل این کشکول میریختند و وقتی به خانقاه برمیگشتند همگی آنچه در کشکول داشتند روی هم میریختند و ازاین پول همگی با هم امرار معاش میکردند. دریوزه یعنی گدائی کردن دَمِ درخانه ها. سه روزه یعنی روزه سه روزه گرفتن که رسمی بود برای این درویشان که سه شبانه روز هیچ غذائی نمیخوردند و اسم این روزه سه روزه بود. این کشکول و این سه روزه بنا بدستور مرشدشان بود و حدف اصلی این بود که این درویشان از طریق روزه سه روزی و کشکول بدست گرفتن و روزی از این طریق بدست آوردن باعث شود که از غرور و خود بزرگ بینی آنها کاسته شود و از منم گفتنشان و تکبرشان دست بر دارند. در بیت فوق از زبان درویشان میگوید تا کی ما کشکول بدست بگیریم و درِ خانه ها بریم و گدائی کنیم و روزه سه روزی بگیریم و گرسنگی بکشیم و چقدر صبر بکنیم.
525 مــا هــم از خَــلــقـیـم جــان داریم مـا دولـــت امشــب مـــیــهـــمــان داریـــم مـــا
خلقیم یعنی آدم هستیم. جان داریم ما یعنی ما هم جسم حیوانی داریم و این جسم ما احتیاجاتی دارد. دولت یعنی بخت و اقبال. میگوید ما هم جزو اجتماع هستیم و جان داریم وامشب بخت و اقبال با ماست بَه چه شب خوبیست امشب.
526 تــخــم بـاطــل را از آن مــی کــاشــتـنـد کانکِ آن جــان نیســت، جــان پـنداشــتــنــد
تخم باطل را از آن می کاشتند یعنی گُمان کردن و تصور باطل کردن. کانکِ یعنی که آنکه. مولانا اشاره به بیت قبل میکند که صوفیان گفته بودند ما هم جان داریم, و میگوید درست است که آنها جان داشتند ولی این فقط جان حیوانی بود . در تصوف و عرفان جان واقعی روح است و هر کاری برای جان حیوانی بکنند در راه یافتن حق و حقیقت باطل است اگر زیاده از حد باشد. کلمه ای که اینها بکار بردند مورد اعتراض مولاناست. مولانا میگوید اینها نباید میگفتند که ماجان داریم و جانشان آن روح آنهاست. اگر یک صوفی بخواهد مرتب بگوبد من هم جان دارم, رفته رفته خودش را به یک حیوان تبدیل میکند.
527 وآن مســـــافــــر نـــــیـــــز از راه دراز خســتـــه بــود و دیـــد آن اقـــبـــال و نـــــاز
وآن مسافر اشاره است به صوفی تازه وارد. این صوفی که از راه درازی آمده بود دید عجب مجلس خوبیست او خسته بود و در این مجلس اقبال و ناز دید یعنی همه با او خشروئی کردند و خوش آمد گفتند و اقبال بمعنی اینکه بخت روبروی من آمده و ناز بمعنی نوازشی بود که از وی بعمل میاوردند.
528 صـو فــیـا نش یـک بــیـک بــنـواخــتـند نـردِ خــــدمــتــهایِ خــوش مــیــبــاخـتــنــد
بنواختند یعنی نوازشش میکردند.باو تعارف میکردند بطوریکه اوبرایش بسیارخوش آیند بود. نرد خدمتها باختن یعنی بکسی خدمت کردن. خوش میباختند یعنی پیش دستی میکردند. همه نسبت بخدمت باو پیش دستی میکردند و همه یک بیک میخواستند باو خوش آمدها بگویند و تعارفها میکردند.
529 گـفــت چـون می دیـد مَـیــلا نشان بِـوِی گــر طــرب امشــب نـخـواهـم کـــرد، کی؟
صوفی مسافر با خودش گفت. مَیلا نشان یعنی میل های آنها حالا که همه بطرف من تمایل دارند و بمن روی خوش نشان میدهند, چرا من طرب نکنم و اگر امشب طرب نکنم پس کی کنم.
530 لـــوت خـــوردنــد و سـمـاع آغــاز کرد خـا نــقــه تــا ســقــف شــد پــر دو و گَـــرد
همه غذاهایشان را خوردند و کاملا سیر شدند و دف زنان و بقیه آهنگ نوازان آماده شدند و سماع را شروع کردند. وآنقدر سماع کردند که خانقاه پر از گرد و خاک ودود آشپز خانه شد.
531 دودِ مطــبــخ ، گَــردِآن پـــا کــوفــتــند زاشــتـــیــاق و وجـــد جــان آشـــو فــتــن
پا کوفتن یعنی رقصیدن. اشتیاق یعنی شوق و وجد یعنی آن حال شادی زیاد از حدی که بکسی دست بدهد تا آنجا که خودش را نشناسد. جان آشوفتن یعنی دچار هیجان شدن. آنها روحشان از حالت آرامش بیرون آمده. در میان دود و دم مطبخ که همان جا بودهمگی رقصیدند و پای کوفتند و بهیجان آمدند تا آنجا که جانشان آشفته شد.
532 گــاه دســت افشــان قَــدَم می کـوفــتــنــد گَــه بســجــده صُــفّــه را مــی روفــتــنــد
سجده یعنی باحترام خم شدن. صفّه یک قسمتی از خانقاه که سکو مانند است از سطح خانقاه قدری بالاتر است و آنجا جای نشستن مرشد است.مرسوم است که مهمانها را هم همانجا مینشانند. میروفتند یعنی جارو و تمیز میکردند. بقدری اینها بهیجان آمده بودند و دست افشانی و پای کوبی میکردند که همه جا بلرزه در آمده بود و بعضی ها هم میرفتند جلو صُفّه و با صورت خودشان آن سکو را جارو میکردند. و این کار را خوش یوم میدانستند.
533 دیــر یــابــد صـــوفـــی آز از روزگــار زان ســبــب صــوفــی بـــود بســیــار خوار
کلمه آز معانی مختلف دارد و یکی از آن معانی حرص است. یک معنی دیگرش آرزوست. بسیار خوار یعنی شکمو و پُر خور. مولانا میگوید صوفی هم مثل آدمهای دیگرآرزوها و حوسهائی دارد ولی خیلی دیر تر از آدمهای دیگر بآرزویش میرسد. بعض از صوفیان اصلا بآرزوهایشان نمیرسند. اگر میرسند خیلی دیر. وقتی گرسنه اش هست آرزویش غذا پیدا کردن است و هروقتیکه غذا پیدا بکند پر میخورد و بسیار خوار میشود. توجه اینکه این بیت بیان یک واقعیت است و عیب گوئی نیست. صوفی واقعی خودش را بدست خداوند میسپارد. اگر غذا بیاید میخورد و اگر نیاید صبر میکند. روایتیست از ابراهیم ادهم بلخی که یکی از صوفیان سطح بالا و از بزرگان تصوف در نیمه قرن دوم هجری بود. یک کسی آمد و گفت ابراهیم ادهم بلخی رفته و از یک دکان بقالی و سرشیر و عسل و نان هم بمقدار زیاد خریده. بیننده قدری تعجب کرد رفت پیش او و از او پرسید که شما همه اینها را میخوری؟ ابراهیم ادهم جواب داد بلی چون ما غذا بدست آوریم چون مردان میخوریم و اگر غذا بدست نیاوریم چون مردان تحمل میکنیم. این مطالب پر از پیامهاست برای خوانندگان مثنوی و شنوندگان آن. حالا در زندگی اگر یک چیزی یک ذره کم و کاست شد ما هم سعی کنیم صبر کردن را یاد بگیریم و تحمل داشته باشیم و تعادل را حفظ بکنیم. بر همین اساس است که وقتی صوفیان بنعمت میرسند از این نعمت حد اکثر استفاده را میکنند و وقتی نعمت از ایشان گرفته میشود آن را هم خواست خدا میدانند و سه روز روزه میگیرند. اصلا روزه گرفتن هم دارای فلسفه ای هست. اگر کسی یازده ماه روزی سه دفعه غذاهای چرب و نرم خورده و سیستم بدنیش پر شده از قند و چربی و عصاره های ضرر دار, پس بیا و بمدت سی روز بجای سه وعده غذا دو وعده غذا بخور و فرصتی به بدنت بده که چیزهای نا خواستنی را از خودش دور کند. بعلاوه روزه گرفتن که فقط یک وعده غذا نخوردن نیست. باید از دروغ گفتن هم روزه بگیری و از بسیاری از عادتهای نا پسند که خودت بهتر از هرکس دیگر میدانی.
534 جــز مــگــر آن صــوفـئــی کز نورحق سـیـر خـــورد، او فـــارغسـت از نـنگِ دَق
در ابیات بالا گفتیم که وقتی صوفی بغذا میرسد بحد اکثر توانائیش میخورد. ولی همه صوفیان اینطور نیستند. جز یعنی باستثنای آن صوفیی که از نور خدا سیر تغذیه کرده و روحش تغذیه کرده. این صوفی میداند که هروقت لازم باشد خدا باو میرساند. او هرگز نمیرود در یک خانه را بکوبد که یک چیزی بمن بدهید که بخورم. دق یعنی در را کوبیدن. برای او ننگ است که دری را بکوبد بامید اینکه چیزی بگیرد.
535 از هــزارات انــدکی زیـن صــوفــیــنـد بــا قِـــیـــان در دولــــت او مـــی زیــنـــد
مولانا میگوید از هزار صوفی که شما ببینید فقط یکی از آنها آن صوفیی هست که من میگویم. انتظار نداشته باشید که همه صوفیان اینطور باشند چون کاریست بس مشگل. مابقی صوفیان دارند از سر دولت این یک صوفی زندگی میکنند.
536 چــون ســـماع آمـــد ز اول تـــا کــران مطــرب آغــازیــد یـــک ضـــرب گـــران
537 خــر بــرفت و خــر بــرفت آغــاز کرد زیــن حــرارت، جــمــله را انــبــاز کــرد
کران در اینجا یعنی آخر و پایان ولی معانی دیگر هم دارد. چون رقص سماع از اول بآخر رسید مطربها برای اینکه سماع را پایان بخشند همگی باهم محکم بدفهای خود میکوبیدند و یک آهنگ بسیار تند و بوجد آورنده را مینواختند و یک چیزی هم میخواندند. مطرب آغازید یک ضرب گران یعنی مطربان آهنگی را که میزدند بسیار تند کرده بودند و دفهای خودشان را شدیدا میزدند و اوج هیجان را بوجود آوردند. وقتی چند دف زن با هم دم میگیرفتند باید یک چیزی هم بخوانند. در این مجلس دم گرفتند که (خر برفت و خر برفت ). انباز کرد یعنی شریک کرد. از این حرارت و هیجانیکه بوجود آمده بود همه صوفیان را در این دم گرفتن شریک کرد و همه آنهائی که در خانقاه بودند شروع کردند باین دم گرفتند. حالا اینجا هم یک ایهامی هست که مولانا انتظار دارد که خواننده مثنوی بآن پی ببرد. در تصوف رسمی هست که یک چیز نفی را به یک چیزی تشبیه میکنند. بعضی وقتها به گرگ و بعض وقتها به سگ و بعضی وقتها هم به خرتشبیه میکنند و بستگی دارد که چه صفتی بخواهند به آن نفی بدهند. در این میان آن صوفی مهمان هم با دیگران شروع کرد بگفتن خر برفت و خر برفت. او آنقدر بهیجان و شعف رسیده بود که نمی توانست تصور کند که این دم گرفتن مربوط بخر اوست. او آنچنان از خود بی خود شده بود که تصور میکرد این آهنگ خر برفت مربوط است به خروجود صوفیان و خیلی هم خوشحال بود که با آنها میخواند خر برفت. و در نظر او خر وجودش رفته بود. پس او هم با خوشحالی و سرور میخواند خر برفت و خر برفت و خر برفت. مولانا بعضی وقتها نفس انسانها را بانواع حیوانات تشبیه میکند بلکه ما ها درس بگیریم.
538 زیــن حــراره پــای کــوبــان تــا سـحر کــف زنــان، خـررفت وخـررفت ای پسـر
زین حراره یعنی از این شور و هیجانی که خواندن خر برت و خربرفت بوجود آورده بود صوفیان تا سحر دم گرفتند و پای کوبی کردند و دست افشانی کردند و خواندند خر برفت و خر برفت و خر برفت ای پسر. دنباله این داستان در قسمت دوم
